Τι λέει ο μαρξισμός για την κοινωνική εξέλιξη. Μια βασική προσέγγιση.

Ο Μάρξ ήταν επιστήμονας (1), όχι προφήτης. Βρήκε τον νόμο κίνησης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής (τη θεωρητική/ιδανική έκφρασή του), όχι τον νόμο κίνησης του πραγματικού καπιταλιστικού συστήματος (2).
Είναι σαν να…..
λέμε ότι ανακάλυψε τον νόμο (τύπο) που κατευθύνει τη βολή ενός πυροβόλου. Δεν μπορεί όμως να έχουμε αξίωση να προβλέψει τη συγκεκριμένη βολή ενός πραγματικού πυροβόλου, χωρίς να γνωρίζει τις καιρικές συνθήκες, τον άνεμο, την κατάσταση και κατεύθυνση του πυροβόλου ή και τυχόν εμπόδια που μπορούν μέχρι και να γυρίσουν τη βολή σε μας ή και προς τα πίσω. Όμως η κοινωνικοϊστορική εξέλιξη, διαφέρει απ τη βολή ενός πυροβόλου, ως προς το ότι υπάρχει μια ανάγκη που πρέπει να «κουμπώσει» σε κάποια «κατεύθυνση», κι αυτό δημιουργεί την εμμονή και επανάληψη των «βολών», ώσπου να επιτευχθεί ένα «εντός των ορίων» αποτέλεσμα. Το ουσιαστικό εδώ, είναι οι «βολές» και τα όρια των μεταμορφώσεών τους (3).
Γενικά η θεωρητική σύλληψη μιας ιστορικής νομοτέλειας μπορούμε να πούμε ότι διαφέρει απ την πραγματική εξέλιξη, όπως ο σκελετός διαφέρει απ το ζωντανό πλάσμα («ντυμένο» με τους ιστούς του και όλο το οργανικό υλικό του). Διαγράφοντας τον σκελετό, αποκτάμε μια ιδέα για το τι είδους θα είναι η εξέλιξη και προς τα πού μπορεί να κατευθυνθεί, αλλά ο ζωντανός οργανισμός θ αποφασίσει (ή θα καταλήξει, επηρεασμένος πιθανά και από άλλους παράγοντες), για την πορεία που θ ακολουθήσει.
Ο Λένιν εξήγησε πως υπάρχει η (θεωρητική) δυνατότητα να επεκτείνουμε σε τεράστιο βαθμό τα δημοκρατικά όρια του καπιταλισμού και να κάνουμε συγκεκριμένα βήματα προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού (4).
Μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού υπάρχει στάδιο ή στάδια μετάβασης (η άρνηση των μεταβατικών σταδίων, αποτελεί ρήξη με τον μαρξισμό, κατά τον Λένιν) (5). Ακριβώς επειδή ο καπιταλισμός «δεν εκπλήρωσε το ιστορικό του καθήκον» και δεν ανέπτυξε τη δημοκρατία, και επειδή η λαοκρατική δημοκρατία είναι ο μόνος δρόμος που μπορεί να οδηγήσει σε μια σοσιαλιστική κοινωνία (6), οι εργαζόμενοι σε κάθε περίπτωση πρέπει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο να οδηγήσουν τα πράγματα προς μια μορφή λαοκρατικής δημοκρατίας. Οι μορφές αυτής θα περιέχουν και τα στοιχεία της δικτατορίας του προλεταριάτου (δηλ κατάπνιξη της αντίδρασης των πρώην αρχουσών τάξεων). Η δικτατορία του προλεταριάτου περιορίζεται στην αντιμετώπιση της αστικής τάξης και των συμμάχων της και δεν καταπνίγει σε καμιά περίπτωση την δημοκρατία του λαού (7). Αυτό είναι ένα σημαντικό κριτήριο για τις κοινωνίες που έκαναν προσπάθειες επαναστατικής αλλαγής ή εξόδου απ τον καπιταλισμό.
Αυτές οι μεταβατικές κοινωνίες (ή ο ξεχειλωμένος καπιταλισμός ως προς το θέμα της δημοκρατίας), δεν εξασφαλίζουν τίποτε και οι γραμμές εξέλιξής τους είναι ελεύθερες, μέχρι το σημείο της παλινόρθωσης του καπιταλισμού (βλέπε πρώην «σοσιαλιστικές χώρες»), ακόμη και της χρησιμοποίησής τους σαν χώρο πειραματισμού για τα πιο ακραία δόγματα του νεοφιλελευθερισμού (Χιλή). Αυτό υπογραμμίζει την ευθύνη με την οποία είναι επιφορτισμένη η ιστορικοκοινωνική πολιτική δράση.
Βέβαια αυτή η ελευθερία στην εξέλιξη δεν περιορίζεται μόνο στις κοινωνίες της λαοκρατικής δημοκρατίας, αλλά υπάρχει και στον καπιταλισμό. Αυτό δείχνει η εκτίμηση του Λένιν για τις δύο δυνατές βασικές γραμμές ανάπτυξης της ρωσικής επανάστασης, η εκτίμησή του επίσης ότι κοινωνικά καθεστώτα μπορεί να σαπίζουν επί δεκαετίες, γιατί δεν έχουν βρεθεί οι κατάλληλες δυνάμεις και συνθήκες για να τα ανατρέψουν ή η αναφορά του στους αναγκαίους μετασχηματισμούς που πραγματοποιούν καπιταλιστικά καθεστώτα, για τη ρύθμιση της οικονομικής ζωής με τον αντιδραστικό-γραφειοκρατικό τρόπο και όχι με τον επαναστατικό-δημοκρατικό. Αυτό μπορεί να μας προϊδεάσει και για το χρονικό διάστημα εξέλιξης μιας κοινωνίας και την ελαστικότητα αυτού (8).
Η υπερπήδηση ή η συρρίκνωση των σταδίων εξέλιξης μπορεί να δημιουργήσει εντελώς ιδιόμορφες καταστάσεις που δεν μπορούν να προβλεφθούν από πριν (9). Γι αυτό χρειάζεται η μέγιστη ευελιξία και ετοιμότητα των εργαζομένων και των ηγετών τους για να τις αντιμετωπίσουν.

Γιώργος Παπανικολάου
9 Μάρτη 2014

(1).
Μάρξ, Κεφάλαιο, Πρόλογος:
…αντιλαμβάνομαι την εξέλιξη των οικονομικών κοινωνικών σχηματισμών σαν φυσικοϊστορικό προτσές.
…Αποδείχνοντας την αναγκαιότητα του σημερινού καθεστώτος, αποδείχνει συνάμα και την αναγκαιότητα ενός άλλου καθεστώτος στο οποίο πρέπει να περάσει εξάπαντος το πρώτο, αδιάφορο αν οι άνθρωποι το πιστεύουν ή δεν το πιστεύουν αυτό, αν έχουν ή δεν έχουν συνείδηση γι αυτό…
…αυτό που συντελείται στην οικονομική ζωή εξαρτιέται απ το βαθμό παραγωγικότητας των οικονομικών δυνάμεων…

Για τον Μάρξ, ένα πράγμα μόνο έχει σημασία: να βρει τον νόμο των φαινομένων που ασχολείται με την έρευνά τους. και μάλιστα γι αυτόν δεν έχει σημασία μόνο ο νόμος που τα διέπει, όσο έχουν μια ορισμένη μορφή, και όσο βρίσκονται σε μια αλληλοσχέση που παρατηρείται σε μια δοσμένη περίοδο. Γι αυτόν, πάνω απ όλα, έχει ακόμα μεγαλύτερη σημασία ο νπομος της αλλαγής τους, της εξέλιξής τους, δηλ το πέρασμα απ τη μια μορφή στην άλλη, από μια κατηγορία αλληλοσχέσης σε μια άλλη. Όταν έχει πια ανακαλύψει αυτό το νόμο, εξετάζει λεπτομερειακά τις συνέπειες με τις οποίες εκδηλώνεται στην κοινωνική ζωή. Ο Μάρξ φροντίζει μονάχα για ένα πράγμα: ν αποδείξει με ακριβή επιστημονική έρευνα, την αναγκαιότητα ορισμένων καθεστώτων κοινωνικών σχέσεων, και να διαπιστώσει όσο το δυνατόν πιο άμεμπτα, τα γεγονότα που του χρησιμεύουν σαν αφετηρίες και στηρίγματα. Γι αυτόν είναι πέρα για πέρα αρκετό, αν αποδείχνοντας την αναγκαιότητα του σημερινού καθεστώτος, αποδείχνει συνάμα, και την αναγκαιότητα ενός άλλου καθεστώτος, στο οποίο πρέπει να περάσει εξάπαντος το πρώτο, αδιάφορο αν οι άνθρωποι το πιστεύουν ή δεν το πιστεύουν αυτό, αν έχουν ή αν δεν έχουν συνείδηση γι αυτό. Ο Μάρξ εξετάζει την κίνηση της κοινωνίας σαν φυσικοϊστορικό προτσές που το διέπουν νόμοι, που όχι μόνο είναι ανεξάρτητοι απ τη θέληση, τη συνείδηση, και τις επιδιώξεις του ανθρώπου, μα που αντίθετα, οι ίδιοι καθορίζουν τη θέληση, τη συνείδηση, και τις επιδιώξεις του. Αν το συνειδητό στοιχείο παίζει έναν τόσο δευτερεύοντα ρόλο στην ιστορία του πολιτισμού, είναι αυτονόητο ότι η κριτική, που έχει για αντικείμενό της τον ίδιο τον πολιτισμό, μπορεί λιγότερο από κάθε τι άλλο, νάχει για βάση της κάποια μορφή ή κάποιο αποτέλεσμα της συνείδησης. Δηλ μόνο το εξωτερικό φαινόμενο μπορεί να της χρησιμεύει σαν αφετηρία, και όχι η ιδέα. Η κριτική θα συνίσταται στη σύγκριση, στην αντιπαράθεση και στην αντιπαραβολή, ενός γεγονότος, όχι με την ιδέα, αλλά με ένα άλλο γεγονός. Γι αυτή σημασία έχουν μόνο νάχουν εξερευνηθεί και τα δύο γεγονότα με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια, και ν αποτελούν πραγματικά το ένα απέναντι στο άλλο, διαφορετικές βαθμίδες ανάπτυξης, και πάνω απ όλα, έχει σημασία νάχουν εξερευνηθεί με όχι μικρότερη ακρίβεια, η σειρά, η διαδοχή και η σχέση, με τις οποίες εμφανίζονται αυτές οι βαθμίδες ανάπτυξης.
Μήπως οι γενικοί νόμοι της οικονομικής ζωής είναι οι ίδιοι, αδιάφορο αν εφαρμόζονται στο παρόν ή στο παρελθόν; Μα αυτό ακριβώς δεν παραδέχεται ο Μάρξ. Γι αυτόν δεν υπάρχουν τέτοιοι γενικοί νόμοι. Αντίθετα, κατά τη γνώμη του, κάθε μεγάλη ιστορική περίοδος, έχει τους νόμους της. μόλις όμως η ζωή ξεπεράσει μια δοσμένη περίοδο ανάπτυξης, μόλις βγει από ένα δοσμένο στάδιο και μπει σ ένα άλλο, αρχίζει πια να διέπεται από άλλους νόμους. Με δυο λόγια, η οικονομική ζωή μας παρουσιάζει στην περίπτωση αυτή, ένα φαινόμενο πέρα για πέρα ανάλογο, μ αυτό που παρατηρούμε σ άλλες κατηγορίες των βιολογικών φαινομένων. Δεν είναι σωστή η άποψη εκείνη των παλιών οικονομολόγων για τη φύση του οικονομικού νόμου, σύμφωνα με την οποία ο νόμος αυτός είναι όμοιος με τους νόμους της φυσικής και της χημείας. Μια βαθύτερη ανάλυση των φαινομένων απέδειξε ότι οι κοινωνικοί οργανισμοί διαφέρουν ο ένας απ τον άλλο, εξίσου ριζικά, όσο και οι οργανισμοί των φυτών και των ζώων. Ένα και το αυτό φαινόμενο, υπόκειται σε ολότελα διαφορετικούς νόμους, εξαιτίας της διαφοράς στη δομή αυτών των οργανισμών, της ποικιλίας των οργάνων τους, της διαφοράς των συνθηκών μέσα στις οποίες είναι υποχρεωμένα να λειτουργούν τα όργανα κλπ. Ο Μάρξ λχ. Αρνείται να παραδεχτεί ότι ο νόμος κίνησης του πληθυσμού, είναι ο ίδιος παντού και πάντοτε, για όλες τις εποχές και για όλους τους τόπους. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι κάθε βαθμίδα ανάπτυξης έχει το δικό της νόμο κίνησης του πληθυσμού. Αυτό που συντελείται στην οικονομική ζωή, εξαρτιέται απ το βαθμό παραγωγικότητας των οικονομικών δυνάμεων. Ανάλογα με τις διαφορές στην παραγωγικότητα, θα διαφέρουν και οι συνέπειές της και μαζί μ αυτές και οι νόμοι που τις διέπουν. Η επιστημονική αξία μιας τέτοιας έρευνας, βρίσκεται στην αποσαφήνιση των ιδιαίτερων νόμων που ρυθμίζουν την εμφάνιση, την ύπαρξη, την εξέλιξη και το θάνατο ενός δοσμένου κοινωνικού οργανισμού, και την αντικατάστασή του από έναν άλλο, ανώτερο.
(Μάρξ, Κεφάλαιο, Επίλογος στη δεύτερη έκδοση).

Πιστεύεται ότι ο Μάρξ ασχολήθηκε με την «καπιταλιστική κοινωνία» και τον καπιταλισμό. Λάθος. Όσο μπόρεσα να εξακριβώσω η λέξη «καπιταλισμός» δεν υπάρχει καν στον Μάρξ. Αλλά δεν υπάρχει διότι δεν υπάρχει ούτε η έννοια. Στον Μάρξ, υπάρχουν μόνο οι δυο έννοιες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων παραγωγής. Και στον Μάρξ δεν υπάρχει η λέξη «καπιταλισμός» διότι δεν έχει σκοπό να περιγράψει άπειρες καπιταλιστικές κοινωνίες, όλες διαφορετικές μεταξύ τους (οι οποίες στο λεξιλόγιό του θα μπορούσαν να ορισθούν σαν ιδιαίτεροι οικονομικο-κοινωνικοί καπιταλιστικοί σχηματισμοί), αλλά μόνο να δημιουργήσει ένα μοντέλο, έναν σκελετό, χωρίς κρέας και αίμα.
(Κ. Πρέβε, σελ 214, «Κριτική ιστορία του μαρξισμού»).

(2).
«Η θεωρία της πραγματοποίησης είναι μια αφηρημένη θεωρία, που δείχνει πως συντελείται η αναπαραγωγή και η κυκλοφορία όλου του κοινωνικού κεφαλαίου. Απαραίτητες προϋποθέσεις αυτής της αφηρημένης θεωρίας είναι, πρώτο, να κάνει αφαίρεση του εξωτερικού εμπορίου, των εξωτερικών αγορών. Κάνοντας όμως αφαίρεση του εξωτερικού εμπορίου, η θεωρία της πραγματοποίησης δεν υποστηρίζει καθόλου ότι υπήρξε ποτέ ή ότι μπορούσε να υπάρξει κεφαλαιοκρατική κοινωνία χωρίς εξωτερικό εμπόριο. Δεύτερο, η αφηρημένη θεωρία της πραγματοποίησης προϋποθέτει και πρέπει να προϋποθέτει την αναλογική κατανομή του προϊόντος ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Προϋποθέτοντάς το όμως αυτό, η θεωρία της πραγματοποίησης δεν υποστηρίζει διόλου ότι στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία τα προϊόντα πάντοτε κατανέμονται ή μπορούν να κατανέμονται αναλογικά.
Η θεωρία της αξίας προϋποθέτει και πρέπει να προϋποθέτει την ισότητα της ζήτησης και της προσφοράς, ωστόσο δεν υποστηρίζει διόλου ότι στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία πάντοτε παρατηρούνταν και μπορούσε να παρατηρείται μια τέτοια ισότητα.
Όπως και κάθε άλλος νόμος του καπιταλισμού, ο νόμος της πραγματοποίησης «πραγματοποιείται μόνο μέσω της μη πραγματοποίησής του».
Αν τον Στρούβε τον συγχύζει το γεγονός ότι «η ολοκληρωμένη πραγματοποίηση είναι το ιδανικό της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, χωρίς νάναι καθόλου η πραγματικότητά της», εμείς θα του θυμίσουμε πως κι όλοι οι άλλοι νόμοι του καπιταλισμού, που ανακαλύφθηκαν απ τον Μάρξ, απεικονίζουν ακριβώς κατά τον ίδιο τρόπο, απλώς το ιδανικό του καπιταλισμού, δεν απεικονίζουν όμως καθόλου την πραγματικότητά του. «Σκοπός μας είναι, έγραφε ο Μάρξ, να δείξουμε την εσωτερική οργάνωση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, μόνο στο μέσο, ιδανικό, θα λέγαμε, τύπο του». Η θεωρία του κεφαλαίου προϋποθέτει πως ο εργάτης παίρνει όλη την αξία της εργατικής του δύναμης. Αυτό είναι το ιδανικό του καπιταλισμού, δεν είναι όμως καθόλου η πραγματικότητά του. Η θεωρία της γαιοπροσόδου, προϋποθέτει πως όλος ο γεωργικός πληθυσμός έχει χωριστεί ολοκληρωτικά σε γαιοκτήμονες, κεφαλαιοκράτες και μισθωτούς εργάτες. Αυτό είναι το ιδανικό του καπιταλισμού, δεν είναι όμως καθόλου η πραγματικότητά του. Η θεωρία της πραγματοποίησης προϋποθέτει την αναλογική κατανομή της παραγωγής. Αυτό είναι το ιδανικό του καπιταλισμού, δεν είναι όμως καθόλου η πραγματικότητά του».
(Λένιν, τ. 4, σελ 71-72 και 81-82 «Και πάλι για το ζήτημα της θεωρίας της πραγματοποίησης»).

Ο καθένας ξέρει ότι ο επιστημονικός σοσιαλισμός δεν χάραξε ποτέ κανενός είδους προοπτικές για το μέλλον. Περιορίστηκε στην ανάλυση του σύγχρονου αστικού καθεστώτος, στη μελέτη των τάσεων εξέλιξης της κεφαλαιοκρατικής κοινωνικής οργάνωσης, και τίποτε περισσότερο.
«Εμείς δεν λέμε στον κόσμο, έγραφε ο Μάρξ ακόμα από το 1843, «πάψε να παλαίβεις, όλος ο αγώνας σου δεν έχει κανένα νόημα». Εμείς του δίνουμε το αληθινό σύνθημα του αγώνα. Εμείς δείχνουμε απλώς στον κόσμο για ποιο πράγμα στην ουσία αγωνίζεται. Όσο για τη συνείδηση, είναι ένα πράγμα, που ο κόσμος θα το αποχτήσει το δίχως άλλο, είτε το θέλει είτε όχι.
Ο καθένας ξέρει λ.χ. ότι «Το κεφάλαιο», αυτό το κύριο και βασικό έργο, που εκθέτει τον επιστημονικό σοσιαλισμό, περιορίζεται στους πιο γενικούς υπαινιγμούς για το μέλλον και δεν ερευνά παρά μόνο τα στοιχεία που υπάρχουν σήμερα και μέσα από τα οποία βγαίνει το μελλοντικό καθεστώς.
(Λένιν, τ. 1, «Τι είναι οι φίλοι του λαού»).

Μαρξ, GRUNDRISSE, τ. ΙΙΙ, σελ 720:
«Άλλο πράγμα είναι να παρουσιάσει κανείς την πραγματική διαδικασία, όπου και τα δύο – αυτό που ονομάζει περιστασιακή κίνηση, που όμως είναι το μόνιμο και πραγματικό και ο νόμος του, η μέση σχέση – και τα δυο εμφανίζονται σαν εξίσου ουσιαστικά.

Πάνω στη δοσμένη οικονομική βάση της ρωσικής επανάστασης είναι αντικειμενικά δυνατές δυο βασικές γραμμές ανάπτυξης και έκβασής της:
Ή η παλιά τσιφλικάδικη οικονομία, που συνδέεται με χιλιάδες νήματα με τη δουλοπαροικία, διατηρείται και μετατρέπεται σιγά-σιγά σε καθαρά καπιταλιστική «γιουνκερική» οικονομία. Ή την παλιά τσιφλικάδικη οικονομία τη συντρίβει η επανάσταση, που καταστρέφει όλα τα υπολείμματα της δουλοπαροικίας και πριν απ όλα τη μεγάλη γαιοκτησία.
Είναι δυνατό φυσικά να γίνουν άπειροι συνδυασμοί στοιχείων του άλφα ή του βήτα τύπου κεφαλαιοκρατικής εξέλιξης.
(Λένιν, τ. 3, «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία»).

Πρέπει στ αλήθεια να αντιλαμβάνεται κανείς την ιστορία σα μαθητούδι για να φαντάζεται την υπόθεση χωρίς «άλματα», με τη μορφή κάποιας βραδείας και ισόμετρης ανοδικής ευθύγραμμης κίνησης: στην αρχή έχει ας πούμε σειρά η φιλελεύθερη μεγαλοαστική τάξη με τις μικροπαραχωρήσεις της απολυταρχίας, έπειτα έρχεται η επαναστατική μικροαστική τάξη με τη λαοκρατική δημοκρατία, τέλος το προλεταριάτο με τη σοσιαλιστική επανάσταση.
Η εικόνα αυτή είναι σωστή σε γενικές γραμμές, είναι σωστή όταν αντιστοιχεί σε μια «μακρόχρονη περίοδο», όπως λένε οι γάλλοι, σε καμιά εκατοστή χρόνια, αλλά για να καταρτίζει κανείς με βάση αυτή την εικόνα το σχέδιο της δικής του δράσης σε μια επαναστατική εποχή, πρέπει νάναι αριστοτέχνης του φιλισταϊσμού.
(Λένιν, «Η επαναστατική δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς», τ. 10, σελ 27-28).

(3).
Ενώ στην Αγγλία και τη Γαλλία η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας είχε σαν αποτέλεσμα την αλληλοσύνδεση των συμφερόντων σε όλη τη χώρα και έτσι την πολιτική συγκεντροποίηση, στη Γερμανία η ανάπτυξη αυτή οδήγησε μόνο στη συσπείρωση των συμφερόντων κατά επαρχίες, απλώς γύρω από τοπικά κέντρα, κι έτσι στον πολιτικό κατακερματισμό.
(Ένγκελς, σελ 42, «Ο πόλεμος των χωρικών στην Γερμανία»).

…τι θα κάναμε αν το πλήρες αδιέξοδο της κατάστασης δεκαπλασιάζοντας τις δυνάμεις των εργατών και των αγροτών μας άνοιγε τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε τις βασικές προϋποθέσεις του πολιτισμού με διαφορετικό τρόπο απ ότι σε όλα τα άλλα δυτικοευρωπαϊκά κράτη. Μήπως άλλαξε απ αυτό το γεγονός η γενική γραμμή εξέλιξης της ιστορίας;
…Αν για τη δημιουργία του σοσιαλισμού απαιτείται ένα ορισμένο επίπεδο πολιτισμού (αν και κανένας δεν μπορεί να πει ποιο είναι ακριβώς αυτό το ορισμένο «επίπεδο πολιτισμού», γιατί κάθε δυτικοευρωπαϊκό κράτος έχει και διαφορετικό επίπεδο), τότε γιατί δεν μπορούμε ν αρχίσουμε πρώτα απ την κατάκτηση με επαναστατικό τρόπο των προϋποθέσεων γι αυτό το ορισμένο επίπεδο και μετά πια βασισμένοι στην εργατοαγροτική εξουσία και στο σοβιετικό καθεστώς, να προχωρήσουμε για να φτάσουμε τους άλλους λαούς;
(Άπαντα Λένιν, τόμος 45, σελίδα 380).

(4).
Ο μαρξισμός διδάσκει τον προλετάριο όχι να στέκει παράμερα απ την αστική επανάσταση, όχι ν απέχει απ αυτή, όχι να παραχωρεί την ηγεσία της στην αστική τάξη, μα αντίθετα να συμμετέχει κατά τον πιο ενεργό τρόπο, ν αγωνίζεται κατά τον πιο αποφασιστικό τρόπο για ένα συνεπή προλεταριακό δημοκρατισμό και για να φέρει την επανάσταση σε πέρας. Εμείς δεν μπορούμε να πεταχτούμε έξω από τα αστικοδημοκρατικά πλαίσια της ρωσικής επανάστασης, μπορούμε όμως να διευρύνουμε σε τεράστιο βαθμό αυτά τα πλαίσια, μπορούμε και πρέπει να παλαίβουμε μέσα σ αυτά τα πλαίσια για τα συμφέροντα του προλεταριάτου, για τις άμεσες ανάγκες του και για τους όρους που θα επιτρέψουν την προετοιμασία των δυνάμεών του για τη μελλοντική ολοκληρωτική νίκη. Υπάρχει αστική δημοκρατία και αστική δημοκρατία.
(Λένιν, τ. 11, «Δυο τακτικές της σοσιαλδημοκρατίας»).

(5).
Η σοσιαλιστική επανάσταση που αναπτύσσεται στη Δύση, στη Ρωσία δεν μπήκε άμεσα στην ημερήσια διάταξη, όμως εμείς ήδη μπήκαμε στη μεταβατική περίοδο που οδηγεί σ αυτή την κατάσταση. Τα σοβιέτ των εργατών, στρατιωτών κ.α. βουλευτών είναι εκείνη η οργάνωση εξουσίας με την οποία θα έχει να κάνει η σοσιαλιστική επανάσταση. Τίποτε το παρόμοιο δεν υπάρχει στη Δύση.
Ο σ. Ρίκοφ λέει πως ο σοσιαλισμός πρέπει να έρθει από άλλες χώρες με πιο ανεπτυγμένη βιομηχανία. Αυτό όμως δεν είναι σωστό. Δεν μπορούμε να πούμε ποιος θ αρχίσει και ποιος θα τελειώσει. Αυτό δεν είναι μαρξισμός, αλλά παρωδία μαρξισμού.
Σε συνέχεια ο σ. Ρίκοφ λέει πως ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό δεν υπάρχει μεταβατική περίοδος. Αυτό δεν είναι σωστό. Είναι ρήξη με το μαρξισμό.
Η κύρια έλλειψη και το κύριο λάθος όλων των συλλογισμών των σοσιαλιστών είναι ότι το ζήτημα τοποθετείται πολύ γενικά: πέρασμα στο σοσιαλισμό. Ενώ πρέπει να μιλάμε για συγκεκριμένα βήματα και μέτρα. Ορισμένα από αυτά ωρίμασαν, άλλα όχι ακόμα.
Τα σοβιέτ είναι μια κορφή που αποτελούν τα πρώρα βήματα προς το σοσιαλισμό. Τα σοβιέτ πρέπει να πάρουν την εξουσία όχι για τη δημιουργία μιας συνηθισμένης αστικής δημοκρατίας ή για το άμεσο πέρασμα στο σοσιαλισμό. Αυτό δεν μπορεί να γίνει. Πρέπει να πάρουν την εξουσία για να κάνουν τα πρώτα συγκεκριμένα βήματα προς το πέρασμα αυτό, βήματα που μπορούν και πρέπει να γίνουν. Ποια συγκεκριμένα βήματα μπορούμε να προτείνουμε στο λαό; Πρώτο μέτρο είναι η εθνικοποίηση της γης γιατί η πλειοψηφία του λαού είναι υπέρ αυτού του μέτρου.
Δεύτερο μέτρο. Δεν μπορούμε να είμαστε υπέρ της «εισαγωγής» του σοσιαλισμού, αυτό θα ήταν πολύ μεγάλη ανοησία. Το σοσιαλισμό πρέπει να τον προπαγανδίζουμε. Η πλειοψηφία του πληθυσμού στη Ρωσία είναι αγρότες, μικροϊδιοκτήτες που δεν μπορούν ούτε να σκέφτονται για σοσιαλισμό. Τι αντίρρηση όμως θα μπορούσαν να έχουν να υπάρχει στο κάθε χωριό μια τράπεζα που θα τους δώσει τη δυνατότητα να καλυτερεύσουν το νοικοκυριό τους; εμείς πρέπει να προπαγανδίζουμε στους αγρότες αυτά τα πρακτικά μέτρα και να δυναμώσουμε σ αυτούς τη συναίσθηση της αναγκαιότητάς τους.
(Λένιν, τ. 31, «Η έβδομη πανρωσική συνδιάσκεψη του ΣΔΕΚΡ-εισήγηση για την τρέχουσα στιγμή»).

(6).
Αν υπάρχει κάτι που δεν χωράει καμιά αμφισβήτηση, είναι ότι το κόμμα μας και η εργατική τάξη, μπορούν να έρθουν στην εξουσία μονάχα με την πολιτική μορφή της λαοκρατικής δημοκρατίας. Η δημοκρατία αυτή είναι μάλιστα που αποτελεί ειδική μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου.
…Η ως το τέλος ανάπτυξη της δημοκρατίας, η αναζήτηση των μορφών αυτής της ανάπτυξης, ο έλεγχός τους στην πράξη κλπ αποτελούν ένα απ τα συστατικά καθήκοντα της πάλης για την κοινωνική επανάσταση.
Κανένας δημοκρατισμός χωριστά παρμένος δεν θα δώσει σοσιαλισμό, στη ζωή όμως ο δημοκρατισμός δεν «θα παρθεί» ποτέ «χωριστά», αλλά «θα παρθεί μαζί» με άλλα φαινόμενα, θα ασκεί την επιρροή του και στην οικονομία, θα προωθεί τον μετασχηματισμό της, θα δέχεται την επίδραση της οικονομικής εξέλιξης κλπ. Τέτοια είναι η διαλεκτική της ζωντανής ιστορίας.
…Αυτή η ανατίναξη της παλιάς κρατικής εξουσίας και η αντικατάστασή της με μια καινούργια, αληθινά δημοκρατική εξουσία.
(Ένγκελς, Άπαντα Λένιν, τόμος 33, Κράτος και Επανάσταση).

(7).
Το ζήτημα της δικτατορίας του προλεταριάτου μπορεί να μπαίνει μόνο τότε, όταν γίνεται λόγος για εκμηδένιση της αστικής τάξης.
(Άπαντα Λένιν, τόμος 39, σελίδα 429).

(8).
Πάνω στη δοσμένη οικονομική βάση της ρωσικής επανάστασης είναι αντικειμενικά δυνατές δυο βασικές γραμμές ανάπτυξης και έκβασής της:
Ή η παλιά τσιφλικάδικη οικονομία, που συνδέεται με χιλιάδες νήματα με τη δουλοπαροικία, διατηρείται και μετατρέπεται σιγά-σιγά σε καθαρά καπιταλιστική «γιουνκερική» οικονομία. Ή την παλιά τσιφλικάδικη οικονομία τη συντρίβει η επανάσταση, που καταστρέφει όλα τα υπολείμματα της δουλοπαροικίας και πριν απ όλα τη μεγάλη γαιοκτησία.
Είναι δυνατό φυσικά να γίνουν άπειροι συνδυασμοί στοιχείων του άλφα ή του βήτα τύπου κεφαλαιοκρατικής εξέλιξης.
(Λένιν, τ. 3, «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία»).

Εδώ μπορούν ίσως να μας φέρουν την αντίρρηση: γιατί λοιπόν τέτοια προηγμένα κράτη, σαν τη Γερμανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, εφαρμόζουν μια υπέροχη «ρύθμιση της οικονομικής ζωής», χωρίς καν να σκέπτονται να εθνικοποιήσουν τις τράπεζες;
Γιατί, θα τους απαντήσουμε, τα κράτη αυτά, μ όλο που το ένα είναι μοναρχία, και το άλλο δημοκρατία, είναι και τα δυο όχι μόνο καπιταλιστικά, μα και ιμπεριαλιστικά. Κι επειδή είναι τέτοια, πραγματοποιούν τους μετασχηματισμούς που τους είναι αναγκαίοι, ακολουθώντας τον αντιδραστικό-γραφειοκρατικό δρόμο, ενώ εμείς μιλάμε εδώ για τον επαναστατικό-δημοκρατικό δρόμο.
(Λένιν, τ. 34, σελ. 165, «Η καταστροφή που μας απειλεί»).

Ο νόμος των μισθών λοιπόν, δεν είναι απ αυτούς που διαγράφουν μια σκληρή και σταθερή γραμμή. Δεν είναι άκαμπτος, τηρουμένων κάποιων ορίων. Υπάρχει σε κάθε εποχή (εξαιρουμένης της μεγάλης ύφεσης) για κάθε κλάδο μια σχετική ελαστικότητα, μέσα στην οποία το επίπεδο των μισθών μπορεί να μεταβληθεί απ τα αποτελέσματα της πάλης ανάμεσα στις δυο ανταγωνιζόμενες πλευρές. Σε κάθε περίπτωση, οι μισθοί καθορίζονται απ το παζάρεμα και σ ένα παζάρεμα αυτός που αντιστέκεται περισσότερο χρόνο και καλύτερα, έχει τη μεγαλύτερη πιθανότητα να πάρει περισσότερο απ αυτό που δικαιούται.
(Ένγκελς, «Το σύστημα της μισθωτής εργασίας»).

(9).
Καταλαβαίνει ο Ράντεκ ότι αν η δημοκρατική επανάσταση είχε πραγματοποιηθεί στη Ρωσία σαν ένα ανεξάρτητο στάδιο, εμείς δεν θα έπρεπε να είχαμε σήμερα τη δικτατορία του προλεταριάτου; Και, αν την έχουμε πριν από τη Δύση, είναι ακριβώς μονάχα γιατί η ιστορία έχει συνδυάσει οργανικά, το κύριο περιεχόμενο της αστικής επανάστασης με το πρώτο στάδιο της προλεταριακής επανάστασης.
Το να ξέρει κανείς να διακρίνει την αστική επανάσταση απ την προλεταριακή επανάσταση, είναι το αλφα-βήτα της πολιτικής. Αλλά μετά το άλφα-βήτα, ακολουθούν οι συλλαβές, δηλαδή οι συνδυασμοί των γραμμάτων. Η ιστορία πραγματοποίησε έναν τέτοιο ακριβώς συνδυασμό των πιο σημαντικών γραμμάτων του Αστικού αλφάβητου με τα πρώτα γράμματα του σοσιαλιστικού αλφάβητου.
Είναι παραλογισμός να λέμε ότι, γενικά, δεν μπορούμε να πηδήξουμε πάνω από τα στάδια. Το ζωντανό ιστορικό προτσές κάνει πάντα άλματα πάνω απ τα μεμονωμένα «στάδια» που παράγονται από το θεωρητικό σπάσιμο (στα συστατικά μέρη) του προτσές ανάπτυξης στο σύνολό του, δηλαδή παρμένο σ όλη του την έκταση. Το ίδιο απαιτείται απ την επαναστατική πολιτική στις κρίσιμες στιγμές. Μπορεί να πει κανείς ότι η πρώτη διάκριση ανάμεσα σ έναν επαναστάτη κι έναν χυδαίο εξελικτικό, βρίσκεται στην ικανότητα του πρώτου ν αναγνωρίζει και να εκμεταλλεύεται τέτοιες στιγμές.
Το σπάσιμο της ανάπτυξης της βιομηχανίας σε χειροτεχνία, μανιφατούρα και εργοστάσιο που έκανε ο Μάρξ, είναι μέρος της άλφα-βήτα της πολιτικής οικονομίας, ή ακριβέστερα της ιστορικοοικονομικής θεωρίας. Στη Ρωσία όμως το εργοστάσιο ήρθε πηδώντας πάνω απ την περίοδο της μανιφατούρας και των χειροτεχνιών των πόλεων. Αυτά ανήκουν ήδη στις συλλαβές της ιστορίας. Ένα ανάλογο προτσές συντελέστηκε στη χώρα μας στον τομέα των ταξικών σχέσεων και της πολιτικής. Το γεγονός είναι ότι η ιστορία της Ρωσίας έχει πηδήξει μερικά στάδια. Η θεωρητική διάκριση των σταδίων, είναι ωστόσο αναγκαία και για τη Ρωσία, αλλιώτικα δεν μπορεί κανείς να καταλάβει ούτε τη σπουδαιότητα του άλματος, ούτε τις συνέπειές του.
Θα μπορούσε κανείς να προσεγγίσει το ζήτημα κι από μια άλλη πλευρά (όπως ακριβώς ο Λένιν προσέγγιζε μερικές φορές το ζήτημα της δυαδικής εξουσίας), και να πει ότι η Ρωσία πέρασε κι από τα τρία στάδια του Μάρξ, αλλά τα δυο πρώτα σε εξαιρετικά σύντομη και εμβρυώδη μορφή. Ωστόσο, η ποσοτική συστολή των δύο σταδίων ήταν τόσο μεγάλη, που γέννησε μια εντελώς καινούργια ποιότητα σ ολόκληρη την κοινωνική δομή του έθνους. Η έκφραση η πιο χτυπητή της καινούργιας αυτής «ποιότητας» στην πολιτική, είναι η επανάσταση του Οκτώβρη.
Το πήδημα πάνω από τα στάδια (ή η παρατεταμένη παραμονή σ ένα απ αυτά τα στάδια), είναι ακριβώς η ανισόμερη ανάπτυξη.
Το ένα ή το άλλο στάδιο του ιστορικού προτσές, μπορεί κάτω από ορισμένες συνθήκες, ν αποδειχθεί αναπόφευκτο, αν και θεωρητικά δεν είναι αναπόφευκτο. Και αντίστροφα, θεωρητικά «αναπόφευκτα» στάδια, μπορεί να συμπιεστούν στο μηδέν απ τη δυναμική της ανάπτυξης. Ιδιαίτερα στη διάρκεια των επαναστάσεων, που δεν τις αποκαλούμε χωρίς λόγο, ατμομηχανές της ιστορίας.
(Τρότσκι, «Η διαρκής επανάσταση»).