Αρχαίες Περσικές Επιγραφικές Μαρτυρίες για την ελληνικότητα των Μακεδόνων

Αρχαίες Περσικές Επιγραφικές Μαρτυρίες
για την ελληνικότητα των Μακεδόνων…

1. Εισαγωγή
Συνήθως εμείς οι Έλληνες αποδεικνύουμε κάποια ιστορικά γεγονότα, που μάς αφορούν, ανατρέχοντας μόνο σε ελληνικές πηγές. Για το θέμα όμως της ελληνικότητος των Μακεδόνων υπάρχουν και αρχαίες μαρτυρίες, επιγραφικές και απεικονιστικές, που προέρχονται από την Περσία και μάλιστα είναι σκαλισμένες στις προσόψεις βασιλικών τάφων και σε άλλα μνημεία της εποχής των Αχαιμενιδών. Θα ασχοληθούμε λοιπόν με τις περίφημες αυτές μαρτυρίες, οι οποίες εν πολλοίς είναι άγνωστες.

2. Οι τάφοι των Μεγάλων Βασιλέων στο Naqsh-e Rostam της Περσίας

Στην περιοχή Naqsh-e Rostam, που βρίσκεται πέντε χιλιόμετρα βορείως τηςΠερσεπόλεως, της πρωτεύουσας των Αχαιμενιδών, βρίσκονται τέσσεριςμεγαλοπρεπείς, λαξευτοί, σταυρόσχημοι βασιλικοί τάφοι: του Δαρείου Α΄ (522-486 π.Χ.), του Ξέρξη (486-465 π.Χ.), του Αρταξέρξη Α΄ (465-424 π.Χ.) και του Δαρείου Β΄ (424-404 π.Χ.).

Οι τέσσερις βασιλικοί τάφοι στο Naqsh-e Rostam.

Στο μέσον της εικόνας είναι ο τάφος του Δαρείου Α΄.

Η πρόσοψη του τάφου του Δαρείου Α΄.

3. Οι ανάγλυφες παραστάσεις στην πρόσοψη του τάφου του Δαρείου Α΄

Στο επάνω μέρος του τάφου του Δαρείου Α΄ υπάρχουν ανάγλυφες μορφέςδιατεταγμένες σε τρεις ζώνες. Στην επάνω ζώνη απεικονίζεται αριστερά ο Δαρείος να προσεύχεται στον ανώτατο θεό του Περσικού πανθέου, τον Άχουρα Μάσδα, ο οποίος ίπταται.

Στις δύο κάτω ζώνες απεικονίζονται εκπρόσωποι των εικοσιοκτώ υποτελών λαών της περσικής αυτοκρατορίας να στηρίζουν με τα υψωμένα χέρια τους τον υπερμεγέθη θρόνο του Δαρείου.

Ανάγλυφες μορφές στον τάφο του Δαρείου Α΄: Επάνω αριστερά ο Δαρείος Α΄

προσεύχεται στον θεό Άχουρα Μάσδα. Κάτω σε δύο ζώνες οι εκπρόσωποι των

εικοσιοκτώ λαών της αυτοκρατορίας υποβαστάζουν με τα χέρια τους

τον θρόνο.

Από τις ανάγλυφες μορφές της κάτω ζώνης του τάφου του Δαρείου Α΄: Ενδιαφέρον έχει η πρώτη μορφή αριστερά με το παράξενο ασπιδόμορφο καπέλλο, την λεγόμενη «καυσία». Είναι ο εκπρόσωπος των Μακεδόνων,

των “Yauna Takabara” κατά τους Πέρσες.

4. Η περίφημη περσική επιγραφή στην πρόσοψη του τάφου του Δαρείου Α΄

Μία περσική επιγραφή, που είναι σκαλισμένη στο άνω αριστερό τμήμα της προσόψεως του τάφου του Δαρείου Α΄ (521-486 π.Χ.), ακριβώς πίσω από την ανάγλυφη μορφή του βασιλέως και που επεξηγεί, τρόπον τινά, τις ανάγλυφες απεικονίσεις των προσώπων, μνημονεύει τους λαούς που ήταν τότε υποτελείς του Μεγάλου Βασιλέως.

Το κείμενο της επιγραφής είναι γραμμένο στην αρχαία περσική γλώσσα σε μία γραφή εμπνευσμένη από την σουμεριο-ακκαδική σφηνοειδή γραφή, αλλά με απλούστερους χαρακτήρες. Όπως έχει διευκρινισθή από τον D.T. Potts, Καθηγητή Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής, αυτή η πρώτη περσική γραφή δημιουργήθηκε κατ’ εντολή του Δαρείου Α΄ επί τούτου για τα κείμενα της περίφημης επιγραφής του Behistun. Είναι σφηνοειδής συλλαβική γραφή καιαποτελείται από τριανταέξι σύμβολα. Διατηρεί όμως και τέσσερα ιδεογράμματα, που αντιπροσωπεύουν τις λέξεις «βασιλεύς», «χώρα», «επαρχία» και «Άχουρα-μάσδα».

Η εγχάρακτη επιγραφή του Behistun.
Το κείμενο καλύπτει πανταχόθεν τις ανάγλυφες μορφές του Δαρείου Α΄
και των αιχμαλώτων του.

Επανερχόμενοι στην επιγραφή του τάφου του Δαρείου Α΄, παραλείπουμε τους εικοσιδύο υποτελείς λαούς της Ασίας και της Αφρικής και περιοριζόμαστε στους υποτελείς λαούς της Μικράς Ασίας και της Ευρώπης. Αυτοί είναι οι εξής: Katpatuka[Καππαδόκες], Sparda [Λυδοί των Σάρδεων], Yauna [Ίωνες, δηλαδή Έλληνες (της Μ. Ασίας)], Saka tyaiy paradraya [Σκύθες της Ευρώπης], Skudra [Θράκες], και Yauna Takabara.

Ποιοι είναι λοιπόν αυτοί οι Yauna Takabara; Το μόνο αναμφισβήτητο είναι ότι πρόκειται για Ίωνες δηλ. για Έλληνες, διότι οι Πέρσες αποκαλούσαν Ίωνες όλους τους Έλληνες.

Η επιγραφή DNa, που είναι χαραγμένη στον τάφο του Δαρείου Α΄

στην οποία μνημονεύονται οι Μακεδόνες ως “Yauna Takabara”.

Γραφική απεικόνιση της επιγραφής DNa στον τάφο του Δαρείου Α΄.

1. baga vazraka Auramazdâ hya im
2. âm bumâm adâ hya avam asm
3. ânam adâ hya martiyam adâ h
4. ya šiyâtim adâ martiyahyâ
5. hya Dârayavaum xšâyathiyam ak
6. unauš aivam parûvnâm xšâyath
7. iyam aivam parûvnâm framâtâ
8. ram adam Dârayavauš xšâyathiya va
9. zraka xšâyathiya xšâyathiyânâm
10. xšâyathiya dahyûnâm vispazanâ
11. nâm xšâyathiya ahyâyâ bûmi
12. yâ vazrakâyâ dûraiapiy Vištâs
13. pahyâ puça Haxâmanišiya Pârsa P
14. ârsahyâ puça Ariya Ariya ci
15. ça thâtiy Dârayavauš xšâya
16. thiya vašnâ Auramazdâhâ imâ
17. dahyâva tyâ adam agarbâyam
18. apataram hacâ Pârsâ adamšâm
19. patiyaxšayaiy manâ bâjim abara
20. ha tvašâm hacâma athahya ava a
21. kunava dâtam tya manâ avadiš
22. adâraiya Mâda Ûvja Parthava Harai
23. va Bâxtriš Suguda Uvârazm
24. iš Zraka Harauvatiš Thataguš Ga
25. dâra Hiduš Sakâ haumavargâ Sa
26. kâ tigraxaudâ Bâbiruš A
27. thurâ Arabâya Mudrâya Armina
28. Katpatuka Sparda Yauna Sakâ tyaiy pa
29. radraya Skudra Yaunâ takabarâ Putây
30. â Kûšiyâ Maciyâ Karkâ thâtiy D

Φωνητική απόδοση της επιγραφής DNa. Ενδιαφέρον έχει ο στίχος 29, που αναφέρει τον λαό “Yauna Takabara”.

Η επιγραφή (XPh) του Ξέρξη στην Περσέπολη.

Archaeological Museum, Tehran, Iran.

Γραφική απεικόνιση της επιγραφής (XPh) του Ξέρξη στην Περσέπολη.

1. baga vazraka Auramazdâ hya imâm bûm
2. im adâ hya avam asmânam adâ hya
3. martiyam adâ hya šiyâtim adâ
4. martiyahyâ hya Xšayâršâm xšâyathi
5. yam akunauš aivam parunâm xšâyath
6. iyam aivam parunâm framâtâram ada
7. m Xšayâršâ xšâyathiya vazraka xšâya
8. thiya xšâyathiyânâm xšâyathiya dahy
9. unâm paruv zanânâm xšâyathiya ah
10. yâyâ bumiyâ vazrakâyâ dûraiy a
11. piy Dârayavahauš xšâyathiyahyâ puça
12. Haxâmanišiya Pârsa Pârsahyâ puça
13. Ariya Ariyaciça thâtiy Xšayâršâ
14. xšâyathiya vašnâ Auramazdahâ imâ
15. dahyâva tyaišâm adam xšâyathiya âh
16. âm apataram hacâ Pârsâ adamšâm
17. patiyaxšayaiy manâ bâjim abaraha t
18. yašâm hacâma athahiya ava akunava d
19. âtam tya manâ avadiš adâraya Mâda
20. Uja Harauvatiš Armina Zraka Parthava
21. Haraiva Bâxtriš Sugda Uvârazmi
22. š Bâbiruš Athurâ Thataguš Sparda
23. Mudrâya Yaunâ tya drayahiyâ dâ
24. rayatiy utâ tyaiy paradraya dârayat
25. iy Maciyâ Arabâya Gadâra Hiduš
26. Katpatuka Dahâ Sakâ haumavargâ Sakâ
27. tigraxaudâ Skudrâ Âkaufaciyâ
28. Putâyâ Karkâ Kušiya thâtiy Xša

Φωνητική απόδοση της επιγραφής (XPh) του Ξέρξη.

Δεν αναφέρονται πλέον ως υπόδουλοι οι “Yauna Takabara”,

διότι είχαν απελευθερωθή μετά την Σαλαμίνα και τις Πλαταιές.

Όπως γνωρίζουμε η εκστρατεία του Δαρείου Α΄ εναντίον των Σκυθών και της Ευρώπης έγινε το έτος 513/12 π.Χ. Τα στρατεύματά του διέβησαν τον Βόσπορο και υπέταξαν τους Σκύθες, τους Θράκες και τους Μακεδόνες.

5. Ποιος λαός είναι ο αναφερόμενος στην επιγραφή ως “Yauna Tabakara”;

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ένας από αυτούς τους λαούς που υπέταξε ο Δαρείος Α΄κατά την εκστρατεία του εναντίον της Ευρώπης, χαρακτηρίζεται “Yauna Takabara”[Greeks, who wear shieldlike headcoverings], δηλαδή «Έλληνες με ασπιδόμορφο κάλυμμα κεφαλής». Είναι γνωστό ότι οι Πέρσες όπως και οι άλλοι αρχαίοι ανατολικοί λαοί έλεγαν «Ίωνες» όλους τους Έλληνες. Μάλιστα ο τύπος “Yauna” πλησιάζει περισσότερο τον ομηρικό τύπο «Ιάονες», όπως αναφέρεται στην Ιλιάδα και στον ομηρικό ύμνο Εις Απόλλωνα.

Από την άλλη μεριά, το ασπιδόμορφο κάλυμμα της κεφαλής, η λεγόμενη «καυσία», αναγνωρίστηκε πολύ εύλογα ως εκείνο που απεικονίζεται σε μακεδονικά νομίσματα.

Επί νομίσματος, ο μακεδόνας βασιλιάς της Βακτρίας Αντίμαχος Α΄ (171-160 π.Χ.), φέροντας επί της κεφαλής του την «καυσία».

Έτσι ο λαός που λεγόταν από τους Πέρσες «Έλληνες με ασπιδόμορφο κάλυμμα κεφαλής» ταυτίστηκε με τους Μακεδόνες. Αυτή η περσική ονομασία αποτελεί την αρχαιότερη άμεση μαρτυρία, που διαθέτουμε σήμερα για την εθνικότητα των Μακεδόνων. Οι αρχαίοι Πέρσες θεωρούσαν τους Μακεδόνες Έλληνες. Και επειδή στα Περσικά, όπως και σε πολλές ανατολικές γλώσσες μέχρι και σήμερα, οι Έλληνεςεν γένει καλούνται Yauna [Ίωνες], ονόμασαν τους Μακεδόνες “Yauna Takabara”, δηλαδή Έλληνες που φορούν επί της κεφαλής τους την ασπιδόμορφη «καυσία».

Νόμισμα του Αλεξάνδρου Α΄, με ιππέα φέροντα την καυσία

στην εμπρόσθια όψη και το δικό του όνομα στην οπισθία όψη.

Ο Πολωνός Καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας Marek Jan Olbrycht στην μελέτητου “Macedonia and Persia”, η οποία εμπεριέχεται στο συλλογικό έργο “Acompanion to Ancient Macedonia”, που εξέδωσαν οι Joseph Roisman και JanWorthington το έτος 2010, τονίζει τα εξής ενδιαφέροντα:

«Στις βασιλικές επιγραφές των Αχαιμενιδών εμφανίζονται τα ονόματα των λαών, που είχαν κατακτηθή από τους Πέρσες. Ο όρος «Μακεδόνες» δεν απαντάται σε αυτές. Πιθανόν εθεωρούντο ότι ανήκαν σε ένα σύνολο λαών της Δυτικής Μικράς Ασίας και της λεκάνης του Αιγαίου, τους οποίους οι Πέρσες ονόμαζαν “Yauna”[Ίωνες].

Επί πλέον φαίνεται πιθανόν ότι οι Μακεδόνες αναφέρονταν ειδικά ως “YaunaTakabara”, ένας όρος που εμφανίζεται για πρώτη φορά σε μία τρίγλωσση επιγραφή επάνω στον τάφο του Δαρείου Α΄ (522-486 π.Χ.) στην περιοχή Naqsh-e Rostam και έκτοτε απαντάται αρκετές φορές σε κάποιες μεταγενέστερες επιγραφές των Αχαιμενιδών.

Οι τέτοιου είδους επιγραφές συνοδεύονταν από ανάγλυφα που έδειχναν αναπαραστάσεις εκπροσώπων των λαών της Περσικής Αυτοκρατορίας επάνω σε τέσσερις τάφους στην περιοχή Naqsh-e Rostam και σε δύο τάφους στην Περσέπολη. Ένας αντιπρόσωπος του λαού των “Yauna Takabara” παρουσιάζεται να φορά ένα στρογγυλό πεπλατυσμένο καπέλλο, ενώ ο αντιπρόσωπος των άλλων “Yauna” παρουσιάζεται χωρίς καπέλλο.

Η λέξη “Takabara” σημαίνει τον άνθρωπο που «φορά ασπιδόμορφο καπέλλο», γεγονός που υπενθυμίζει το μακεδονικό καπέλλο «καυσία». Οι Πέρσες θα πρέπη να είχαν εκπλαγή από το σχήμα της «καυσίας», ώστε την παρομοίασαν με ασπίδα».

6. Οι Περσικές επιγραφές που αναφέρουν τους “Yauna” [Ίωνες]

Έχουν διασωθή συνολικά έξι περσικές επιγραφές, στις οποίες μνημονεύονται οι “Yauna”. Οι πέντε πρώτες από αυτές είναι της εποχής του Δαρείου Α΄ (522-486) και η έκτη είναι της εποχής του Ξέρξη (486-465). Συγκεκριμένα:

• Στην επιγραφή (DB) στο Behistun, στην οποία αναφέρονται οι λαοί της αυτοκρατορίας, εμπεριέχεται και η χώρα Yauna [Ιωνία].

• Στην επιγραφή (DPe), στην νότια πρόσοψη του ανακτόρου της Περσεπόλεως αναφέρονται και οι Yauna [Ίωνες] και η χώρα Yauna[Ιωνία].

• Στην επιγραφή (DSe), που βρέθηκε στα Σούσα, αναφέρονται οι Yauna[Ίωνες].

• Στην επιγραφή (DSa), που βρέθηκε επίσης στα Σούσα, αναφέρεται η χώρα Yauna [Ιωνία].

• Στην επιγραφή (DNa), που βρέθηκε στον τάφο του Δαρείου Α΄ στο Naqsh-e Rostam, αναφέρονται και οι Yauna [Ίωνες] και οι YaunaTakabara [Ίωνες με ασπιδόμορφα καπέλλα, δηλαδή Έλληνες που φορούν την καυσία].

• Στην επιγραφή (XPh), που βρέθηκε σκαλισμένη σε τρεις λίθινες πλάκες που βρέθηκαν στην Περσέπολη και στην ακρόπολη των Πασαργαδών και είναι γνωστή ως «επιγραφή Daiva». Στην επιγραφή αυτή του Ξέρξη αναφέρονται εκτός των άλλων οι Yauna της Ιωνίας, αλλά δεν αναφέρονται οι Yauna Takabara, που κατοικούν στην κυρίως Ελλάδα.

Από τις περσικές αυτές επιγραφές συνάγεται το συμπέρασμα ότι οι Πέρσες ονόμαζαν “Yauna” [Ίωνες] όχι μόνον τους αρχαίους Ίωνες, αλλά και το σύνολον των Ελλήνων. Ακόμη και σήμερα πολλοί ανατολικοί λαοί ονομάζουν τους Έλληνες “Yunan” και την Ελλάδα “Yunanistan”.

Προκύπτει όμως ένα εύλογο ερώτημα, από τον συσχετισμό των επιγραφών του Δαρείου Α΄ και του Ξέρξη. Συγκεκριμένα, στην επιγραφή (DNa) του Δαρείου του Α΄αναφέρονται οι Yauna Takabara. Αντιθέτως, στην επιγραφή (XPh) του Ξέρξη οι Yauna Tabakara δεν αναφέρονται καθόλου. Γιατί;

Απλούστατα, διότι επί της εποχής του Δαρείου Α΄ οι Μακεδόνες, δηλαδή οι Έλληνες [Yauna] με την χαρακτηριστική καυσία επί της κεφαλής τους [Takabara] ήταν υπόδουλοι στους Πέρσες, και γι’ αυτό αναφέρονται στην σχετική επιγραφή, ενώ επί της εποχής του Ξέρξη όλοι οι Έλληνες απελευθερώθηκαν εξ αιτίας των ελληνικών θριάμβων στην Σαλαμίνα και στις Πλαταιές, και γι’ αυτό δεν αναφέρονται στην δεύτερη επιγραφή. Argumentum ex silentio.

Αυτό ακριβώς το στοιχείο επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο ότι οι Πέρσες της εποχής του Δαρείου του Α΄ και του Ξέρξη θεωρούσαν τους Μακεδόνες ως Έλληνες με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την καυσία επί της κεφαλής τους [Takabara], που τους διαφοροποιούσε εξωτερικά από τους υπόλοιπους Έλληνες [Yauna].

7. Συμπέρασμα

Οι Πέρσες και όλοι οι ανατολικοί λαοί, όταν έλεγαν “Yauna” ή “Yunan” εννοούσαν τους Έλληνες εν γένει. Αυτό συνέβη επειδή αρχικά είχαν έλθει σε επαφή με τους Ίωνες της Μικράς Ασίας και έκτοτε ονόμαζαν «Ίωνες» όλους τους Έλληνες ανεξαρτήτως φυλής.

Στις Περσικές επιγραφές, που αναφέραμε, όταν η λέξη “Yauna” είναι χωρίς άλλον προσδιορισμό, υπονοεί τους Έλληνες (της Μικράς Ασίας και των νησιών). Όταν όμως η λέξη “Yauna” συνοδεύεται με τον προσδιορισμό “Takabara” [αυτός που φορά ασπιδόμορφο καπέλλο, δηλαδή «καυσία»], τότε υπονοεί τους Έλληνες που φορούσαν καυσία επί της κεφαλής τους. Και τέτοιοι ήταν μόνον οι Μακεδόνες.

Επομένως τι χρείαν έχομεν άλλων μαρτύρων, όταν οι ίδιοι οι μεγάλοι αντίπαλοί μας κατά την αρχαιότητα, οι Πέρσες, με τις ανάγλυφες μορφές και τις σφηνοειδείς εγχάρακτες επιγραφές επάνω σε βασιλικούς τάφους και σε άλλα μνημεία στην Περσέπολη και στα Σούσα δέχονται πανηγυρικά την ελληνικότητα των Μακεδόνων;

Εάν δεν τους θεωρούσαν Έλληνες, πώς ήταν δυνατόν να τους αποκαλούν “Yauna”;

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α. Αρχαίες πηγές

Ηρόδοτος, Ιστορία, Herodotus Historiae, ed. Ph.-E. Legrand, Hérodote. Histoires, 9vols. Paris: Les Belles Lettres, 1:1932; 2;1930; 3:1939; 4 (3rd edn.): 1960; 5:1946; 6:1948; 7:1951; 8:1953; 9:1954 (repr. 1:1970; 2:1963; 3:1967; 5:1968; 6:1963; 7:1963; 8:1964; 9:1968): 1:13-204; 2:65-194; 3:37-185; 4:47-201; 5:18-147; 6:7-128; 7:24-235; 8:9-161; 9:9-109.

Λεξικό και Κείμενα Αρχαίων Περσικών Επιγραφών: Tolman Herbert Cushing, Ancient Persian Lexicon and the Texts of the Achaemenidan Inscriptions transliterated and translated with special reference to their recent re-examination, New York 1908.

Όμηρος, Ιλιάς, Homerus, Ilias, ed. T.W. Allen, Homeri Ilias, vols. 2-3. Oxford: Clarendon Press, 1931: 2:1-356; 3:1-370.

Ομηρικός Ύμνος εις Απόλλωνα, Hymnus Homericus In Apollinem (fort. auctoreCynaetho Chio), ed. T.W. Allen, W.R. Halliday and E.E. Sikes, The Homeric hymns, 2nd edn. Oxford: Clarendon Press, 1936: 20-42.

β. Σύγχρονοι συγγραφείς

Altheim Franz – Stiehl Ruth, Geschichte Mittelasiens im Altertum. Berlin, de Gruyter 1970.

Balcer, Jack M.: “Persian Occupied Thrace (Skudra)”, in: Historia 37 (1988), 1-21.

Briant Pierre, From Cyrus to Alexander, Eisenbrauns USA 2002.

Briant Pierre, Histoire de l’Empire Perse. De Cyrus à Alexandre. Paris, Fayard 1996.

Calmeyer Peter, “Zur Genese Altiranischer Motive: VIII. Die ‚Statistische Landcharte des Perserreiches‘ – I”, in: Archäologische Mitteilungen aus Iran 15 (1982), 105-187. – II”, in: Archäologische Mitteilungen aus Iran 16 (1983a), 141-222.

Casabonne Olivier, “Rhodes, Cyprus and Southern Anatolia during the Archaic and Achaemenid Periods: The Ionian Question”, in: Colloquium Anatolicum III (2004b), 1-14.

Dhorme E., “Les peuples issus de Japhet d’après le chapitre X de la Genèse”, in: Syria 13 (1932), 29-49.

Eilers Wilhelm, “Das Volk der karkã in den Achämenideninschriften”, in: Orientalistische Literaturzeitung 38/4 (1935), 201-213.

Ευαγγελίδης Δ.Ε., Λεξικό Λαών του Αρχαίου Κόσμου, Θεσσαλονίκη 2006: λήμμα «Πέρσες».

Hachmann Rolf, “Völkerschaften auf den Bildwerken von Persepolis”, in: Finkbeiner, Uwe –Dittmann, Reinhard – Hauptmann, Harald (Hg.): Beiträge zur KulturgeschichteVorderasiens: Festschrift für Rainer Michael Boehmer, Mainz, von Zabern 1995, 195-223.

Herzfeld E., The Persian Empire, Wiesbaden 1968.

Herzfeld Ernst – Sarre Friedrich, Iranische Felsreliefs. Aufnahmen und Untersuchungen von Denkmälern aus alt- und mittelpersischer Zeit, Berlin, Ernst Wasmuth 1910.

Hinz Walther, Altiranische Funde, Berlin, de Gruyter 1969.

Hinz Walther, Neue Wege im Altpersischen. Wiesbaden, Harrassowitz (Göttinger Orientforschungen, Reihe 3, Iranica 1) 1973.

Kuhrt Amélie, “Greeks” and “Greece” in Mesopotamian and Persian perspectives: a lecture delivered at New College, Oxford, on 7th May, 2001. Oxford, Leopard’s Head Press (J. L. Myres Memorial Lectures 21) 2002.

Olbrycht Marek Jan, “Macedonia and Persia”, in: A Companion to AncientMacedonia, 2010: 343-344.

Potts D.T., The Archaeology of Elam, Cambridge 1999.

Rollinger R., “Yauna Takabara und Maginnata tragende “Ionier”. Zum Problem der “Griechischen Throntragerfiguren in Naqsh-e Rostam und Persepolis

Capt. E. Rigos