Σαμπατάι Σεβί: Ο ψευδομεσσίας και ο Κεμαλισμός

Η παρουσία ψευδομεσσιών και ψευδόχριστων δεν είναι φαινόμενο το οποίο εμφανίστηκε μόνο κατά τη διάρκεια τού εικοστού αιώνα. Μία ανάλογη περίπτωση εμφάνισης ψευδομεσσία είχε παρουσιαστεί στα χρόνια της τουρκοκρατίας στον ευρύτερο Ελληνικό χώρο.

Πρόκειται για τον Ιουδαίο Sabbathai Zewi ο οποίος γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1626 αν και οι αρχικές ρίζες της οικογένειας βρίσκονταν στην Πελοπόννησο. Λαμβάνοντας αφορμή από την ιουδαϊκή προσδοκία της ελεύσεως του Μεσσία ύστερα από την παράλληλη μελέτη του ιουδαϊκού αποκρυφιστικού συστήματος της Καμπάλα αναγόρευσε τον εαυτό του ως τον αναμενόμε­νο Μεσσία. Ο ίδιος ταξίδευσε στην Ιερουσαλήμ συναναστράφηκε με ορισμένους ραβίνους και τους εξέθεσε τις απόψεις του.

«Είμαι ο Κύριος. Ο Θεός σας», με τη φράση αυτή υπέγραφε σε γράμμα του το 1665 που έστειλε στα Ιεροσόλυμα. Το 1665 είναι το έτος όπου η δράση του συστηματοποιείται. Οι αντιλήψεις του διαδόθηκαν πάρα πολύ γρήγορα.

Δημιούργησε μία ολόκληρη κίνηση μεταξύ των διαφόρων ιουδαϊκών κοινοτήτων της εποχής του που αποδέ­χονταν και υπερασπίζονταν τις ιδέες του δημιουργώντας έτσι ένα ρήγμα στην θρησκευτική ομοιογένεια και εθνική ενότητα των συμπατριωτών του. Οι οπαδοί του ονομάστηκαν Σαμπατιανοί (Sabbathianer) και η κίνηση του Σαμπαταϊσμού.

Ο μεσσιανικός ισχυρισμός του, οι διάφορες περίεργες ενέργειες του και συμπεριφορές του, η χρήση του ονόματος του Θεού, η κατανάλωση απαγορευμένων ουσιών, η αναγόρευση των δύο αδελφών του, ενός σε βασιλιά της Τουρκίας και του άλλου σε βασιλιά της Ρώμης και η χρήση οργιαστικών πρακτικών που είχαν ως θεμέλιο, όπως έχει επισημαν­θεί ένα είδος καμπαλιστικού – σεξουαλικού μυστικισμού, θα γίνουν αφορμή να συλλη­φθεί, ύστερα από την ισχυρή παρέμβαση των Ραβίνων της Κων/λης στο Σουλτάνο, και να φυλακιστεί στην Καλλίπολη.

Αποφυλακίστηκε αργότερα όταν ο ίδιος αλλαξοπίστησε και έγινε μουσουλμάνος λαμβάνοντας ως νέο όνομα το Aziz Meh-met Efendi5με την παράλληλη υπόσχεση από τον Σουλτάνο να αναλάβει το αξίωμα του φύλακα των πυλών τού παλατιού.

Η πράξη του αυτή αφ’ενός μεν επιχειρήθηκε να ερμηνευθεί από τους οπαδούς ότι είχε συμβολικό χαρακτήρα για να δικαιολογη­θεί η πράξη της αποστασίας του, αφ’ ετέρου δε η αποστασία του θα του προσθέσει επιπλέον οπαδούς, διάφορους εξωμότες που ήταν ιουδαϊκής καταγωγής και είχαν γίνει μουσουλμάνοι π.χ στη Θεσσαλονίκη.

Ο Sabbathai Zewi πέθανε τελικά την ημέρα της ιουδαϊκής εορτής του Yom Kippur στο Μπεράτι της Αλβανίας στις 17-9-1676. Οι αντιλήψεις του παρέμειναν ισχυρές για πολλά χρόνια μετά το θάνατο του και στον ελληνικό χώρο π.χ. Θεσσαλονίκη, Κων/πολη κ. α.

Δεν είναι μάλιστα τυχαίο το γεγονός ότι δύο αιώνες περίπου αργότερα ο Έλληνας λόγιος Στέφανος Κομμητάς (1770-1837), στο έργο του Εκκλησιαστική ιστορία θα κάνει στον Sabbathai Zewi ειδική αναφορά.

Ως τελική επισήμανση στη μικρή αυτή αναφορά μας για τον εν λόγω ιουδαίο ψευδομεσσία θα θέλαμε να υπογραμμίσουμε μία επισήμανση που κάνει ο επιφανής ιουδαίος φιλόσοφος και ιστορικός Gershom Scholem (1897-1982).

Ο G. Scholem στην κλασική μονογραφία του για τον Sabbathai Zewi τονίζει κατ’ επανάληψη, ότι η όλη κίνηση του Σαμπαταϊσμού δεν μπορεί να ερμηνευθεί αποκομμένη από την επίδραση που είχε η Καμπάλα -ο ιουδαϊκός εσωτερισμός- στις ιουδαϊκές κοινότητες του 17ουαιώνα.

Από την αναγνώστρια μας κ. Γεωργία Χριστοδούλου-Τερζή, Πτ. Γαλλ. Γλ. & Φιλ. λά­βαμε την κατωτέρω επιστολή-σχόλιο:

SABBATHAIZEWI ΚΑΙ ΚΕΜΑΛΙΣΜΟΣ

Ως συνέχεια τού άρθρου με τίτλο «Sabbathai Zewi (1626-1676), ένας Ιουδαίος ψευδομεσσίας στα χρόνια της τουρκοκρατίας», τού Πρωτοπρ. Βασιλείου Γεωργοπούλου, Λέκτορα Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ., (περιοδ. διάλογος, τ. 60, Απρ.-Ιούν. 2010), είναι, νομίζουμε, απαραίτητο να συνδέσουμε τα δεδομένα για τον εν λόγω ψευδομεσσία, με το σήμερα και μάλιστα με το μείζον γεγονός που συγκλόνισε τον απανταχού ελληνισμό του 20ουαιώνα, την Μικρασιατική Καταστροφή.

Τα παρακάτω θεωρούμε ότι διαφωτίζουν το πνευματικό πλαίσιο, των δυνάμεων που ενήργησαν, αλλά ενίοτε και που υποκίνησαν την δράση του κεμαλισμού, με κύριο στόχο τους την βίαιη εξαφάνιση του Ελληνισμού από τα εδάφη της Μικράς Ασίας, Ανατολικής Θράκης, Πόντου, Κωνσταντινουπόλεως και Κύπρου, γεγονότα που συνεχίζουν και απασχολούν όχι μόνο τους ιστορικούς και τα προσφυγικά σωματεία αλλά και μεγάλο μέρος των νεοτέρων Ελλήνων τρίτης και τέταρτης γενιάς έκτοτε.

Κατά τον 15οαιώναοισεφαραδίτεςΕβραίοι οι εγκατεστημένοι στην ιβηρική χερσόνησο, υποχρεώθηκαν από τους Ισπανούς αυτοκράτορες είτε να εγκαταλείψουν τις μυστικές τελετές που επιτελούσαν, να απαρνηθούν τον ιουδαϊσμό και να βαπτισθούν χριστιανοί (παπικοί), είτε εκδιώχθηκαν από τις χώρες διαμονής τους.

Ορισμένοι από αυτούς βρήκαν καταφύγιο στο Μαρόκο και άλλοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (Κωνσταντινούπολη, Σμύρ­νη, Θεσσαλονίκη). Κατά πάσα πιθανότη­τα, σε αυτούς τους σεφαραδίτες Εβραίους βρήκε ο Σαμπαταϊσμός πρόσφορο έδαφος για να διαδοθεί.

Ο Σαμπαταϊσμός, η κίνηση τού Σαμπατάϊ Ζεβί, ήταν μία μυστική εβραϊκή σέκτα, η οποία εμφανίστηκε στη τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη τον 17οαιώνα. Τα μέλη της, οι λεγόμενοι «ντονμέδες» (πιθανή προέλευση εκ του τουρκ. donmek =επιστρέφω, μεταστρέφομαι) ζούσαν μία διπλή ζωή.

Έφεραν μουσουλμανικά ονόματα, εξωτερική εμφάνιση και συμπεριφορές μουσουλμάνου, αλλά μυστικά πίστευαν στον Εβραίο ψευδομεσσία Σαμπατάϊ Ζεβί (1626-1676), στο όνομα του οποίου τελούσαν προσευχές και τελετές κάτω από απόλυτη μυστικότητα.

Το 1911, σε κάποιο ξενοδοχείο της Ιερουσαλήμ, σε συνέντευξή του στον δημοσιογράφο και εκδότη εβραϊκών έργων Itamar Ben-Avi, ο κρυπτο-Εβραίος μετέπειτα δικτάτορας Μουσταφά Κεμάλ, κάτω από την επήρεια αλκοόλ, ομολογεί:

«Είμαι απόγονος τού Σαμπατάι Ζεβί, όχι πράγματι Εβραίος ο ίδιος, αλλά φλογερός θαυμαστής τού προφήτη σας. Η γνώμη μου είναι ότι κάθε Εβραίος σ’ αυτή τη χώρα θα έκανε καλά να γίνει μέλος της παράταξης του».

Ο Κεμάλ είχε σοβαρούς λόγους να απο­κρύπτει την ντονμεδική (κρυπτο-εβραϊκή) καταγωγή του. Οι ντονμέδες, οι οποίοι παντρεύονταν μεταξύ τους, θεωρούνταν αιρετικοί τόσο από τους μουσουλμάνους όσο και από τους Εβραίους. Φημίζονταν για τον ακόλαστο και μέθυσο βίο τους (ο Μουσταφά Κεμάλ, ο λεγόμενος πατέρας των Τούρκων, πέθανε σε ηλικία 57 ετών από κύρωση ήπατος λόγω αλκοόλ).

Αντλούσαν το δικαίωμα αυτό από την απομάκρυνση της πίστεως τους από τις εντολές της Βίβλου, κάτω από τη νέα ερμηνεία που προσέδιδε ο Σαμπατάι Ζεβί και η οποία περιγράφεται από τον Yitzchak Ben-Zvi στο βιβλίο του για τις χαμένες εβραϊκές κοινότητες The Exiled and the Redeemed.

Το παρόν κείμενο σκοπό είχε να επιση­μάνει την σχέση της ιουδαϊκής αίρεσης του Σαμπαταϊσμού που εμφανίστηκε τον 17οαιώνα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τον κεμαλισμό του 20ου κυρίως αιώνα.

Πρωτοπρ. Βασιλείου Γεωργοπούλου

Λέκτορα Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.